Trzy niewidzialne bariery blokujące transformację systemu żywnościowego

Pomimo rosnącej świadomości na temat konieczności przekształcenia globalnego systemu żywnościowego, realne zmiany postępują zbyt wolno. Nowy raport opracowany przez Program Środowiskowy ONZ (UNEP) we współpracy z Chatham House  wskazuje trzy główne bariery systemowe, które skutecznie blokują przejście na zdrowy, zrównoważony i odporny model żywienia. Eksperci i ekspertki ostrzegają, że bez ich przełamania nie uda się osiągnąć celów zrównoważonego rozwoju ani zabezpieczyć żywnościowo przyszłych pokoleń.

Pierwszą z blokad jest paradygmat taniej żywności. Od dziesięcioleci światowe rolnictwo i polityki żywnościowe koncentrowały się na dostarczaniu taniej i łatwo dostępnej żywności, nie licząc się z kosztami środowiskowymi ani zdrowotnymi. Intensyfikacja produkcji oparta na chemizacji, monokulturach i sztucznych nawozach doprowadziła do degradacji gleb, spadku bioróżnorodności i wzrostu emisji gazów cieplarnianych. Tymczasem ukryte koszty tego modelu – obejmujące skutki zdrowotne, straty środowiskowe i marnotrawstwo – sięgają nawet 20 bilionów dolarów rocznie. Utrzymanie niskich cen żywności stało się celem politycznym, który skutecznie paraliżuje odważne reformy.

Drugą barierą jest koncentracja rynku. Obecnie zaledwie kilka globalnych korporacji kontroluje znaczną część światowego łańcucha dostaw żywności – od nasion i nawozów, po przetwórstwo i sprzedaż detaliczną. Taki układ ogranicza konkurencję, osłabia pozycję rolników, a także utrudnia wdrażanie bardziej zrównoważonych, lokalnych modeli produkcji. Co więcej, duże firmy skutecznie wpływają na politykę publiczną, wykorzystując mechanizmy lobbingu i regulacyjnego przechwycenia, by chronić własne interesy. Działając w ramach tego układu, mniejsi producenci nie mają ani przestrzeni, ani zasobów, by odejść od intensywnych metod i przestawić się na bardziej regeneracyjne formy rolnictwa.

Trzecią przeszkodą jest strukturalne uzależnienie inwestycyjne. Przez lata rolnictwo zostało powiązane z modelem silnie opartym na technologii, chemii i systemach precyzyjnego zarządzania – które z jednej strony zwiększały plony, ale z drugiej prowadziły do trwałych uzależnień od dostawców, systemów licencyjnych i specyficznych środków produkcji. Rolnicy, którzy latami inwestowali w określony sposób produkcji, rzadko mają środki lub wsparcie, by przejść na alternatywne rozwiązania. Duże firmy przetwórcze czy dystrybucyjne, które zainwestowały w określony model biznesowy, również nie są skłonne do zmiany strategii, nawet jeśli ten model staje się nieefektywny ekologicznie i społecznie.

W obliczu tych wyzwań autorzy i autorki raportu rekomendują głęboką zmianę ram polityczno-gospodarczych, które kształtują współczesny system żywnościowy. Ich zdaniem konieczne są reformy systemów subsydiów, dostosowanie bodźców ekonomicznych do celów zdrowotnych i środowiskowych, wzmocnienie przepisów ograniczających szkodliwe praktyki, a także promowanie inwestycji w wiedzę, innowacje społeczne oraz alternatywne modele biznesowe. Transformacja powinna być wspierana zarówno przez rządy i instytucje międzynarodowe, jak i przez same osoby konsumenckie, które coraz częściej domagają się przejrzystości, odpowiedzialności i realnej zmiany.

W kontekście Polski oznacza to konieczność odejścia od dominującego modelu produkcji opartego na skali i taniości, na rzecz jakości, zdrowia i odporności środowiskowej. Odpowiedzią na te wyzwania mogą być lokalne łańcuchy dostaw, rolnictwo regeneracyjne, żywność ekologiczna oraz systemy wspólnotowe i kooperatywne. Bez radykalnej zmiany kierunku trudno będzie mówić o prawdziwym bezpieczeństwie żywnościowym – zarówno dziś, jak i w przyszłości.

Pełny raport Unlocking the Sustainable Transition for Agribusiness dostępny tutaj: https://bezpiecznazywnosc.org/2025/07/08/unlocking-the-sustainable-transition-for-agribusiness/  

Photo: Vince Veras / Unsplash