Nierównowaga sił w systemie żywności – sieci vs. rolnicy

Na posiedzeniu Podkomisji stałej do spraw bezpieczeństwa żywności oraz eliminowania nieuczciwych praktyk w obrocie żywnością, które odbyło się 25 września w Sejmie, debatowano nad „Informacją na temat stosowania nieuczciwych praktyk handlowych w relacjach między producentami rolnymi a dużymi sieciami handlowymi”. Głos zabrali przedstawiciele rządu i instytucji publicznych, w tym sekretarz stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi Jacek Czerniak oraz Jacek Marczak z Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Swoje stanowisko zaprezentowały również organizacje społeczne, podkreślając, że łamanie praw rolników przekłada się bezpośrednio na prawa osób konsumenckich i jakość żywności.

Wystąpienia podkreślały, że problem praktyk handlowych wymaga zarówno skutecznych regulacji, jak i aktywności organów państwowych w ich egzekwowaniu.

Zarówno Jacek Czerniak, jak i Jacek Marczak wskazywali na nierówną pozycję małych producentów wobec potężnych sieci handlowych, która stwarza ryzyko wykorzystywania przewagi rynkowej, np. przez jednostronne zmiany umów, żądanie rabatów pokrytych przez dostawcę, czy narzucanie kosztów dodatkowych.

Wskazano, że dyrektywa UE 2019/633 stanowi punkt odniesienia dla ochrony dostawców w łańcuchu rolno-spożywczym, a jej efektywność zależy od tego, jak kraje członkowskie (w tym Polska) przetłumaczą ją na prawo krajowe i jak zapewnią mechanizmy kontroli.

Jacek Marczak argumentował, że UOKiK ma kompetencje do przyjmowania zawiadomień od dostawców o nieuczciwych praktykach, prowadzenia postępowań oraz egzekwowania zmian w praktykach sieci handlowych. Musi jednak uzyskać realne narzędzia i rozwinąć współpracę z producentami, by skutecznie reagować.

W trakcie debaty padły propozycje m.in.:uproszczenia procedur dla producentów zgłaszających naruszenia,zwiększenia transparentności warunków dostaw i kosztów ukrytych,wzmocnienia współpracy sektora publicznego z organizacjami producentów.

W imieniu Green REV Institute oraz Federacji „Bezpieczna Żywność” głos zabrała Morgan Janowicz. Jak podkreśliła: „Chciałabym zwrócić uwagę na związek pomiędzy nieuczciwymi praktykami handlowymi stosowanymi przez wielkie sieci handlowe wobec rolników i rolniczek a naruszeniem prawa osób konsumenckich do bezpiecznej żywności”.

Zwróciła ponadto uwagę na ogromną koncentrację rynku w Polsce: „Ponad 90% konsumentów robi regularnie zakupy w dyskontach i supermarketach, a liderami są Biedronka, Lidl, Dino, Kaufland czy Żabka. Tak wysoka koncentracja rynku sprawia, że osoby konsumenckie są de facto skazane na ofertę sieci, które narzucają warunki producentom i ograniczają realny wybór żywności”.

Morgan Janowicz odwołała się także do raportu Meat Us Half Way z 2023 roku: „Koncentracja rynku w rękach kilku globalnych sieci prowadzi do szeregu nadużyć – od wymuszania niekorzystnych umów po presję cenową, która eliminuje z rynku mniejszych producentów. Rolnicy zmuszani do sprzedaży po zaniżonych stawkach nie są w stanie utrzymać wysokich standardów produkcji. To wprost przekłada się na jakość żywności, która trafia na nasze stoły”.

Według przedstawicielki Green REV Institute skutki odczuwają nie tylko rolnicy, ale także konsumenci: „Łańcuch nieuczciwości zaczyna się na poziomie producenta, ale kończy się na konsumencie. Jeżeli sieci handlowe łamią prawa rolników – ograniczając ich możliwości rozwoju, zmuszając do minimalizacji kosztów kosztem jakości, wykorzystując dofinansowanie w ramach Wspólnej Polityki Rolnej – to w konsekwencji łamią także prawa osób konsumenckich do bezpieczeństwa i rzetelnej informacji o produktach”.

Organizacja apelowała o uznanie nieuczciwych praktyk wobec rolników za jednoczesne naruszenie praw konsumenckich. „Apelujemy, aby podkomisja uznała, że nieuczciwe praktyki wobec rolników są jednocześnie naruszeniem praw osób konsumenckich. W interesie publicznym jest wzmocnienie regulacji chroniących zarówno producentów, jak i konsumentów – bo bezpieczeństwo żywności to dobro wspólne. Apelujemy także o rozpoczęcie prac nad Strategią dla Bezpiecznej Żywności dla Polski”.

Dyskusja w Sejmie była wyrazem rosnącej świadomości potrzeby ochrony mniejszych dostawców w rynku rolno-spożywczym. Jak podkreślano, bez skutecznych mechanizmów prawnych i realnej kontroli różnorodność produkcji rolnej oraz stabilność gospodarstw może być zagrożona.

Posiedzenie pokazało, że problem nieuczciwych praktyk handlowych to także kwestia zdrowia publicznego i jakości żywności, a nie jedynie relacji biznesowych. Teraz Sejm i rząd będą musieli zdecydować, w jaki sposób wzmocnić przepisy chroniące producentów i konsumentów oraz czy podejmą prace nad szerszą strategią bezpieczeństwa żywności.

Photo: Morgan Janowicz